وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
درباره وجه تسمیه نام سمنان که به این منطقه اطلاق می شود, عقاید و نظرات متفاوتی رایج ومعمول است که مهم ترین آن ها آورده می شود.
- در گذشته های دور در محل آتشکده بزرگ هریس در کومش (سمنان) شهری عظیم با بت خانه ای بزرگ با ساختمانی رفیع و با شکوه وجود داشته است. به همین علت احتمال می رود که مردم این سرزمین قبل از ظهور زرتشت، دارای مذهب «سمتی» یا «سمینه» بوده اند و بت خانه بزرگ آنان در محل سمنان فعلی واقع بوده است.
- برخی دیگر بر این باورند که سمنان در اصل «سکنان» منسوب به طوایف سکه ها می باشد و الف و نون آن نشانه نسبت و مکان است که در واژه های گیلان و غیره مشاهده می شود.
- عده ای دیگر از اهالی سمنان عقیده دارند که نام قدیم سمنان (سیم لام) بوده که بنای آن به دست دو نفر از فرزندان نوح پیغمبر به نام های (سیم النبی) و (لام النبی) انجام گرفته که مقبره آنان در کوه های شمال خاوری سمنان در محلی موسوم به پیغمبران واقع است. بر این اساس کلمه (سیم لام) در اثر کثرت استعمال به مرور زمان به سمنان تبدیل شده است.
- برخی نیز افسانه بنای اولیه را به دو هزار سال قبل از میلاد مسیح به دستور تهمورث دیوبند نسبت داده اند. در آن زمان شهر را به سمینا نام گذاری نموده اند که به مررو زمان به سمنان تغییر یافته است.
- روایت دیگر حاکی از این است که نام قدیم سمنان در زبان محلی «سه مه نان» بوده و منظور ساکنان آن این بوده است که محصولات کشاورزی این منطقه نان و آذوقه اهالی را بیش از سه ماه تأمین نمی کند. بعدها به مرور زمان «سه مه نان» به سمنان تغییر یافته است. به هر حال آن چنان که از منابع و کتب تاریخی استنباط می شود سمنان یکی از مناطق کهن و قدیمی ایران است که در درازای تاریخ فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته است.
منطقه سمنان در تمام دوره حکومت مادها و هخامنشیان، کومیسنه یا کومیشان ( قومس بعد از اسلام ) جزو ایالت بزرگ پارت یا پرتو به شمار می رفت. در این دوره سمنان, شهر سرحدی ایالات پارت های پارت و ماد به شمار می رفت. به همین علت برخی از مورخان، زمانی این شهر را جزو مادها و گاهی جزو پارت ها به حساب می آورند.
سلوکیان بزرگ ترین عامل یونانی کردن مشرق بودند و به همین جهت، برای ادامه فرمان روایی خود نظر مساعد مردم را لازم داشتند و برای این کار تقریبا شصت شهر در مشرق و ایالت پارت بنا کردند. یکی از این شهرها آپاما یا لاسگرد فعلی است که در ۳۴ کیلومتری سمنان واقع شده و دیگری شهر هکتا پلیس ( صد دورازه ) است که عده ای آن را دامغان می دانند. اشکانیان ایالات ایران را به هیجده بخش وسیع تقسیم کردند که یکی از ایالت های مهم آن کمیسن قومیس یا قومس در نواحی سمنان و دامغان کنونی بود.
در آغاز قرن هفتم میلادی تضادهای داخلی در زندگی سیاسی – اجتماعی ایران بیش تر شد و مبارزه ای که به خاطر قدرت و حکومت میان گروه های گوناگون درگرفت، به تضعیف ایران انجامید. درهمین زمان یزدگرد سوم، آخرین پادشاه سلسله ساسانی، سرگرم مبارزه با مهاجمان عرب بود که به تازه گی به ایران تاخته بودند. این مبارزه که تا سال ۶۵۱ میلادی ادامه داشت، با فتح کامل ایران به دست اعراب خاتمه پذیرفت. اعراب نخست شهر بزرگ و آباد ری را تسخیر کردند، سپس به شمال شرقی رفته و به سرزمین کومش ( شهرهای سمنان، دامغان، بسطام ) رسیدند و آن ر ا تسخیر کردند.
سمنان در دوره های بعد از اسلام جزو سرزمین تاریخی قومس ( کومش ) به شمار می آمد. سمنان طی تاریخ دو هزار ساله خود شاهد فراز و نشیب ها، جنگ ها، شکست ها و پیروزی های بی شمار بوده است. در دوره های بعدی نیز منطقه سمنان مورد توجه خاص حکومت های مرکزی قرار گرفت و منازعه ها ومناقشه های متعدد بر سر این منطقه بین قدرت مندان درگرفت.
دردوران حکومت امویان و عباسیان به ویژه پس از قتل ابومسلم خراسانی به دست منصور دوانیقی، شورش و بلوا سراسر ایران را در برگرفت و نهضت های بی شماری به وقوع پیوست که از مهم ترین آن ها قیام سنباد زردتشتی بود. در اندک زمان، زرتشتیان طبرستان و نواحی شمال قومس یعنی سنگسر (مهدی شهر)، شهمیرزاد و فولاد محله، به دور رهبر این نهضت جمع شدند و قومس و ری را به تصرف در آوردند، ولی در ساوه شکست خوردند و سنباد به قومس گریخت و پس از ضبط خزاین ابومسلم رو به طبرستان نهاد. وی پس از مدتی در دره های سنگسر و شهمیرزاد به قتل رسید.
ایالت کومش (قومس) از کانون های مهم اسماعیلیان در قرن های ششم و هفتم هجری بود. به طوری که در این ایالت ۱۵۰ قلعه در اختیار این فرقه بود که هر مجموعه از آن ها را یک کدخدا و هر قلعه مجزای آن را یک محتشم که به منزله فرماندار کل یا حاکم بزرگ بود، زیر نظر داشت.
سمنان در دوران مغول، هم چون سایر نقاط ایران از حمله و کشت و کشتار این قوم در امان نماند و متحمل خسارات جانی و مالی بسیار شد. این کشت و کشتار، در زمان تیمور لنگ نیز که از سال ۷۸۳ هجری حمله به ایران را شروع کرد، ادامه یافت.
پس ازظهورواستقرارحکومت صفویان، شاه اسماعیل صفوی به سرکوب گردن کشان ولایت ها پرداخت. از جمله، حاکم قلعه فیروزکوه را دستگیر کرد و به این ترتیب، ولایت فیروزکوه و خوار، سمنان و سنگسر به تصرف صفویان درآمد. کریم خان زند با عنوان وکیل الرعایا مدت ۲۹ سال در ایران سلطنت کرد، ولی در این مدت شهرهای سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، را در اختیار بزرگان خانواده قاجار قرار داد. بعد از مرگ خان زند، آغا محمد خان شیراز را ترک کرد و به طرف کومش و دامغان رفت و با گرد آوردن عده ای از افراد قبیله خود، سرانجام توانست به ولایت کومش ( سمنان، دامغان و بسطام ) و ولایت جنوبی دریای خزر دست یابد. پس از آغا محمد خان، برادر زاده وی به نام فتحعلی شاه قاجار بر اریکه سلطنت تکیه زد و از همان ابتدای سلطنت، خطه قومس را که زادگاهش بود مورد توجه قرار دارد و ذوالفقار را به عنوان حاکم سمنان برگزید. نام جغرافیایی قومس تا اواخر دوران قاجاریه بر سر زبان ها بود، لیکن در دوران حکومت پهلوی اول، سمنان در شمار شهرهای استان دوم، یعنی مازندران در آمد.
موقعیت:
استان سمنان در دامنه های جنوبی رشته کوه های البرز و در مرز میانی البرز و دشت زیبای کویر واقع شده و به همین سبب مجموعه ای از زیبایی ها و مناظر بدیع از جاذبه های کویری و کوهستانی را همراه با اقلیم های متفاوت و مناظر زیبای طبیعی به وجود آورده است. استان سمنان در دوران باستان، بخشی از چهاردهمین ایالت تاریخی ورن (ورنه) از تقسیمات شانزده گانه اوستایی بود. این منطقه به خاطر موقعیت جغرافیایی، اقلیم بیابانی و نیمه بیابانی ومحدودیت های آب وخاک، از موقعیت کشاورزی مطلوبی برخوردار نیست ولی از مراکز قابل توجه صنایع دستی و از قطب های صنعتی کشوربه شمار می رود. این استان یکی از استان های مهم ایران است که به سبب ویژگی های خاص موقعیتی و تاریخی خود؛ مجموعه ای از زیبایی ها و مناظر بدیع طبیعی چون جاذبه های کویری و کوهستانی را همراه با جاذبه های منحصر به فرد تاریخی در خود گنجانده است. استان سمنان با ۹۶۸۱۵ کیلومتر مربع وسعت در شرق استان تهران قرار دارد. دامغان ، سمنان ، شاهرود و گرمسار شهرستانهای این استان هستنداین استان به دو بخش کوهستانی و دشت‌های پایکوهی تقسیم می‌شود. نواحی کوهستانی آن توان‌های معدنی و گردشگاهی مناسبی دارد و دشت‌های پایکوهی آن نیز شهرهای بسیار قدیمی ایران را در میان خود جای داده است.
استان سمنان یکی از استان های مهم ایران است که از نظر مساحت، ششمین استان بوده و وسعت آن حدود چهار برابر استان تهران برآورد می شود. این استان بین مدارهای ۳۴ درجه و ۱۷ دقیقه تا ۳۷ درجه عرض شمالی و ۵۱ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۵۷ درجه و ۵۸ دقیقه طول شرقی قرار گرفته است. استان سمنان با مرکزیت شهر سمنان، از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان اصفهان، از شرق به استان خراسان جنوبی و از غرب به استان تهران محدود شده است.
شهرستان های استان سمنان عبارتند از: سمنان، شاهرود، دامغان، و گرمسار. شهرهای سمنان، مهدی شهر، شهمیرزاد، سرخه، شاهرود، بسطام، تجن، کلاته، خیج، میامی، بیارجمند، دامغان، گرمسار، ایوانکی و آردان نیز شهرهای تابعه استان را تشکیل می دهند.
بر اساس سرشماری سراسری سال ۱۳۷۵ استان سمنان دارای ۵۰۱۴۴۶ نفرجمعیت بوده است. نژاد مردم سمنان آریایی است و به زبان فارسی با گویش سمنانی سخن می گویند.
زمین شناسی استان سمنان
مطالعات زمین شناسی انجام شده نشان می دهد که قدیمی ترین تشکیلات از سنگ های پالیوزوییک تا آبرفت های کوارترنری دراین منطقه وجود دارد. سنگ های دوران پالیوزوییک در شمال سمنان، اطراف شهمیرزاد و جنوب ارتفاعات شمال دامغان و شاهرود وجود دارند. سنگ های دوران مزوزوییک در شمال شهمیرزاد در حوالی شیخ چشمه سر و جام دیده می شود. رسوبات دوره دوران ترشیاری از سمنان تا آهوان و طبقات گچدار در شمال سمنان دیده می شوند. سنگ های دوران کواترنری نیز از کوه های شمالی تا دشت کویر دیده می شوند.
استان سمنان بر اساس تقسیم بندی واحـدهای ساختاری – رسوبی ایران در زون های زیر قرار می گیرد:
ـ زون ایران مرکزی
زون ایران مرکزی یکی از واحدهای اصلی و عمده ای است که به شکل مثلث در مرکز ایران قرار دارد و جزو بزرگترین و پیچیده ترین واحد زمین شناسی به شمار می رود. در این واحد، قدیمی ترین واحد دگرگون شده تا آتشفشان فعال و نیمه فعال امروزی وجود دارد. حد شمالی این زون ارتفاعات البرز می باشد و در سمت غرب توسط یک منطقه فرو رفته، به زون دگرگونی سنندج – سیرجان که در واقع جزئی از ایران مرکزی محدود می شود. این منطقه فرو رفته، شامل دریاچه ارومیه، توزگویل یا کویر اراک و فرورفتگی گاو خونی- سیرجان است که تا گودال جازموریان و جنوب بلوچستان ایران ادامه دارد. حد شرقی این زون نیز بلوک لوت است.
رسوبات پرکامبرین در ایران شدیداً دگرگون شده و پلاتفرم ایران مرکزی را تشکیل داده است که از پر کامبرین پسین تا تریاس رسوبات قاره ای یا دریائی کم عمق روی آن رامی پوشاند و به پوشش پلاتفرم موسوم است. این واحد مستقیماً زیر رسوبات فسیل دار کامبرین قرار دارد. سنگهای آهکی شیلی و ماسه سنگی، لیتولوژی اصلی کامبرین را تشکیل می دهد. رسوبات اردوویسین- سیلورین و دونین زیرین، بجز نواحی شرقی و شمال شرقی ایران در سایر نواحی ایران مرکزی نبود دارد. پیشروی وسیع دریا در دونین بالایی و کربنیفر زیرین، ابتدا رسوبات تخریبی و ماسه سنگی، و سپس آهک و شیل های کم عمق دریایی را به دنبال دارد. با پسروی دریا در کربنیفر بالایی و پیشروی در پرمین بین رسوبات پرمین و سنگ های قدیمی تر دگرشیبی به چشم می خورد در پرمین رخساره های ماسه سنگی- آهکی و شیلی سنگهای اصلی را تشکیل می دهند تریاس بالایی اغلب با رخسارهای قاره ای نظیر ماسه سنگ و شیل زغاله دار مشخص است.
در دوره لیاس نیز رسوبا ت قاره ای و دریائی کم عمق متشکل از شیل و ماسه سنگ وجود داشته است، بطوری که چنین استنباط می شود که محیط تشکیل اینگونه رسوبات در تریاس بالایی و لیاس و قسمتی از دوگر بیشتر محیط های کرانه ای دریا و مردابی بوده است. گسترش انبوه گیاهان و جنگل ها در این ناحیه امروزه با وجود معادن زغال سنگ ثابت می شود. پیشروی تدریجی آب دریا در دوگر و مالم (ژوراسیک میانی و بالایی) موجب تشکیل رسوبات و رخساره های واقعاً دریائی از نوع مارن، شیل و آهک می شود. اما در ژوراسیک پایانی با عقب نشینی دریا و رسوبات قاره ای قرمز رنگی بوجود می آید، که اثر فاز کوهزایی سیمرین پایانی است.
پس از نئوکومین (کرتاسه آغازی )که رسوبات آن در برخی نقاط قابل مشاهده می باشد دریای کرتاسه زیرین با پیشروی وسیع خود اکثر نواحی ایران مرکزی را فرا می گیرد و رسوبات کنگومرا ،ماسه سنگ، آهک و شیل را بر جای می گذارد.
در کرتاسه بالایی، به علت حرکات شدید کوهزایی و فرسایش زیاد، تغییرات رخساه شدید بوده و رسوبات عمق به همراه سنگ های افیولیتی در شیارها اقیانوسی به هم آمیخته و آمیزه رنگین را ایجاد کرده اند.
رسوبات دوران سنوزوئیک با توجه به فاز کوهزایی لارامید در پالئوسن با کنگلومرا و ما سه سنگ و رسوبات مردابی شروع می شود. طی ائوسن و الیگوسن رخساره آهک و مارن در نواحی مختلف این زون وجود داشته، ولی فعالیت های شدید آتشفشانی در این دوره پدیده های رسوبی را تحت الشعاع قرار داده اند. سنگهای نئوژن بیشتر از رخساره های خشکی بوده و از ماسه سنگ، مارن و کنگومرا که مربوط به حوضه رسوبی کم عمق است تشکیل شده است.
ژئوتوریسم (گردشگری زمین شناسی) استان سمنان
اکوسیستم جنگلی در شمال و اکوسیستم های مرتعی و بیابانی در بخشهای مرکزی و جنوبی محدوده جغرافیایی استان سمنان و همچنین فرهنگ غنی بهره برداری از مرتع توسط جامعه عشایری توسعه یافته، این استان را در زمره یکی از مهمترین مناطق کشور برای جذب سرمایه گذار خصوصی در زمینه جذب گردشگر و فراهم کردن زیرساختهای توسعه صنعت گردشگری قرار داده است.
جنگلها، مراتع بیابانی، حیات وحش، وجود بسیاری از مناظر زیبا و چشمگیر، حوزه های کلان کویر و همچنین بافت تاریخی استان و وجود عشایر باعث شد تا بلافاصله پس از انتخاب محورهای گردشگری و طرحهای تدوین شده توسعه صنعت گردشگری در آن سرمایه گذاران خصوصی برای ایجاد زیرساختهای گردشگری تمایل نشان داده و امید مسئولان استانی را در جهت رونق این استان در نظر گرشگران بیشتر کند.
رودخانه ها، چشمه ها و آبشارهای استان سمنان
با توجه به اقلیم حاکم در استان سمنان رودخانه های بزرگ و با اهمیتی در این منطقه نیستند و رودهایی که در این استان وجود دارند، عموماً کم آب و فصلی هستند و در مواقع بارندگی سیلابی می شوند. برخی از رودخانه های این منطقه دارای ارزش های گردشگری هستند. ازجمله مهم ترین رودخانه ها می توان رودخانه گل رودبار که از ارتفاعات شمال شهمیرزاد سرچشمه می گیرد نام برد که حواشی بالادست این رودخانه گردشگاه های بهاری و تابستانی مناسبی دارند. رودخانه تاش یا شاهرود که گردشگاه هایی در فصل های بهار و تابستان دارد و رودخانه احمد آباد، که دشتی از ماسه های روان آن را در بر گرفته به همراه رودخانه حبله رود که منبع اصلی آب زراعی شهرستان گرمسار است و تاثیری مهم در اقتصاد و آبادانی منطقه دارد، از جمله مهم ترین رودخانه های منطقه هستند.
چشمه های فراوان استان سمنان نیز از دیگر جاذبه های طبیعی و ارزشمند منطقه است که مهم ترین چشمه های این استان عبارتند از: چشمه شاه، چشمه عین الرشید، چشمه های آب مراد، آب قولنج، آب گرم و آب سرد، چشمه معدنی تلخاب، چشمه معدنی شورآب، چشمه معدنی نمک دره، چشمه شیخ (چشمه سر)، چشمه روزبه، چشمه هواخورسر، چشمه جوین، چشمه امام زاده شاه زاده محمد زید، چشمه امام زاده عبدالله(ع)، چشمه علی و عمارت آن. مجموع چشمه ها و رودخانه های این منطقه جاذبه های گردشگری استان سمنان را افزایش داده است.
رودخانه ها، چشمه ها و آبشارهای استان سمنان
تکتونیک منطقه
استان سمنان در دامنههای جنوبی بلندیهای البرز (مرکزی-خاوری) و در حاشیه شمالی کویر بزرگ قرار دارد و لذا از نگاه زمینساختی به دو پهنه ساختاری البرز (مرکزی) و ایران مرکزی تعلق دارد. در شمال سمنان “گسل سمنان” به عنوان حد جداکننده البرز از ایران مرکزی دانسته شده است. در حالیکه در ۳۰ کیلومتری خاور سمنان، گسل عطاری مرز دو پهنه ساختاری-رسوبی ایران مرکزی معرفی شده است. گسلهای سمنان و عطاری دو حادثه تکتونیکی عمده هستند که در راستای تقریبی شمال خاوری، جنوب باختری از بخشهای شمالی استان سمنان عبور میکنند. دادههای منطقهای و بویژه مقایسه خاصههای زمینشناسی نواحی واقع در شمال (البرز) و جنوب (ایران مرکزی) گسلهای سمنان و عطاری نشان میدهد که تفاوتهای زمینشناسی چندان آشکاری بین بخش شمالی استان سمنان (البرز) و بخش جنوبی آن (ایران مرکزی) وجود ندارد. به گفته دیگر بخش البرز استان سمنان به واقع چینهای حاشیهای ایران مرکزی هستند، معهذا تکتونیک بلوکی و حوضههای رسوبی محدود به زونهای گسلی سبب گردیده تا در لیتولوژی و ضخامت واحدهای سنگ چینهای همسن و همزمان تفاوتهایی ایجاد گردد.
جاذبه های اجتماعی و فرهنگی استان سمنان
استان سمنان علاوه بر آثار و بناهای تاریخی، جاذبه های کویری و کوهستانی و ویژه گی های فرهنگی جالب از جاذبه های اجتماعی فرهنگی خاص خود نیز برخوردار است. ایل ها و عشایر منطقه سمنان یکی از جذاب ترین شیوه های معیشت اجتماعی را به تصویر می کشد و انسان صنعتی امروز را به حیرت وا می دارد. در میان شهرستان های استان سمنان؛ بیش ترین تنوع و پراکندگی ایل ها در شهرستان شاهرود و کم ترین تنوع در شهرستان دامغان دیده می شود. گفته می شود از مهم ترین ویژه گی های عشایر سمنان این است که از هر ایل موجود در ایران؛ طایفه ای در این منطقه وسیع استقرار دارند. جشن های مختلف ملی و مذهبی که به صورت خصوصی و عمومی برگزار می شود، همراه با غذاهای مختلف محلی مهم ترین جاذبه های اجتماعی استان سمنان را تشکیل می دهند. درمورد نژاد، دین و انواع مراسم های سوگواری در قسمت ویژه گی های مردم نگاری استان سمنان به تفصیل آورده شده است.
عشایر استان سمنان
استان سمنان از دیرباز استقرارگاه اقوام مختلف با منشأهای گوناگون (از جمله پارتی، میکامی و پارسی) بوده است. به طور کلی اقوام مستقر در استان سمنان را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:
۱- اقوام بومی: گروهی از اقوام استان سمنان از گذشته های دور و قبل از اسلام در این سرزمین ساکن بودند و در حقیقت از بومیان این سرزمین هستند که اقوام سنگسری‌ها، پروری‌ها و افتری‌ها نمونه ای از آن ها هستند.
۲- گروه هایی که پس از دوران کریم‌خان زند به این منطقه آمده اند: این گروه پس از آن که تهران رفته رفه مرکز ایران شد، به اطراف پایتخت آورده و به عنوان گروگان نگه داشته شدند.
به علت ناهمگونی قومی و به ویژه تفاوت لهجه‌ها و تفاوت های اجتماعی، این گروه‌ها نتوانسته‌اند گردهم آیند و با هم اتحادیه‌های بزرگ ایلی را تشکیل دهند؛ از این رو ایل های پراکنده ای را تشکیل دادند. ایل‌ها و طوایف الیکایی، اصانلو، هداوند، عرب درازی، کتی و … از جمله این گروه‌ها هستند. در حال حاضر مهم ترین گروه‌های عشایری در استان سمنان به تفکیک شهرستان عبارتند از:
الف- شهرستان سمنان: ایل سنگسری، طوایف افتری، پروری، اعرابی و باصری.
ب- شهرستان گرمسار: الیکایی، اصانلو، هداوند، عرب سرهنگی و عرب درازی.
ج- شهرستان شاهرود: عشایر خوار توران، عشایر طرود، عشایر پل ابریشم (کرد، عرب، بلوچ، کرمانی) گرابلی و گونیلی.
د- شهرستان دامغان: عشایر چهارده، کلاته و بادله در شمال دامغان و عشایر رسم در جنوب دامغان
منابع
زمین شناسی ایران، آقانباتی، ع. (۱۳۸۲). انتشارات سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی ایران
زمین شناسی ایران، درویش زاده، ع. (۱۳۷۰). انتشارات ندا
زمین شناسی ایران- آبهای معدنی و گرم، شاه بیک.ا .(۱۳۷۲).انتشارات سازمان زمین شناسی
فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور.ج ۴، (۱۳۷۹). سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
اطلس مناطق حفاظت شده ایران، (۱۳۸۵)، سازمان حفاظت محیط زیست، انتشارات دانشگاه تهران
http://acisemnan.mihanblog.com